Phân biệt hiện tượng bình minh và hiệu ứng Somogyi

Cả hiện tượng bình minh (Dawn phenomenon) và hiệu ứng Somogyi (Somogyi effect) đều là những vấn đề thường gặp ở người bệnh đái tháo đường, đặc biệt là đái tháo đường type 1, gây ra tình trạng tăng đường huyết không mong muốn vào buổi sáng.

Cả hai đều dẫn đến đường huyết buổi sáng tăng cao, nhưng cơ chế hoàn toàn khác nhau, dẫn đến xử trí khác nhau.

1. So sánh nhanh Hiện tượng Bình Minh và Hiệu ứng Somogyi

Đặc điểm	Dawn Phenomenon	Somogyi Effect
Định nghĩa	Tăng đường huyết buổi sáng do tăng hormone đối kháng insulin vào rạng sáng	Tăng đường huyết buổi sáng do rebound sau hạ đường huyết ban đêm
Nguyên nhân	Tăng tiết GH, cortisol, glucagon, catecholamine lúc 2–8 AM làm tăng tân tạo glucose	Hạ đường huyết đêm (do insulin quá liều mũi tối) kích thích tăng glucagon → đường huyết bật ngược
Đường huyết lúc 2–3 AM	Bình thường hoặc tăng	Thấp (<70 mg/dL)
Triệu chứng ban đêm	Không có	Có thể đổ mồ hôi, ác mộng, bồn chồn
Khi dùng CGM	Xu hướng tăng dần từ 3–6 AM	Xu hướng giảm mạnh ban đêm → tăng bật ngược
Xử trí	Tăng insulin nền (basal) vào buổi tối hoặc chuyển sang basal tác dụng dài hơn	Giảm insulin nền/mũi tối để tránh hạ đường huyết đêm
Liên quan đến Tiểu đường type 1	Rất phổ biến	Ít gặp hơn khi dùng basal analog

2. Chi tiết từng hiện tượng

A. Dawn Phenomenon (Hiện tượng Bình minh)

Hiện tượng bình minh là sự tăng đường huyết tự nhiên xảy ra vào khoảng 3 giờ sáng đến 8 giờ sáng ở hầu hết mọi người, bao gồm cả những người không mắc bệnh đái tháo đường.

Tuy nhiên, ở người đái tháo đường type 1, do thiếu insulin, sự tăng đường huyết này trở nên rõ rệt và đáng lo ngại hơn.

Cơ chế

• Khoảng 2 AM – 8 AM, cơ thể giải phóng các hormone đối kháng insulin:
  • Hormone tăng trưởng Growth hormone (GH)
  • Cortisol
  • Glucagon
  • Catecholamines
    → Làm tăng sản xuất glucose từ gan và giảm nhạy insulin.

Đặc điểm của Hiện tượng Bình minh:

• Đường huyết tăng từ từ trong 2–3 giờ cuối đêm.
• Không có hạ đường huyết trước đó.
• Gặp ở cả tiểu đường type 1 (T1DM) và tiểu đường type 2 (T2DM); rất thường gặp ở bệnh nhân type 1.

Xử trí theo khuyến cáo

• Tăng liều insulin nền basal buổi tối thêm 10–20%
• Hoặc dịch giờ tiêm insulin nền muộn hơn
• Hoặc chuyển sang basal analog thế hệ mới:
  • Degludec (Tresiba)
  • Glargine U300 (Toujeo)
• Nếu dùng bơm insulin → tăng basal từ 3–6 AM

B. Somogyi Effect (Hiệu ứng Somogyi)

Hiệu ứng Somogyi, còn gọi là tăng đường huyết phản ứng, là một hiện tượng mà một đợt hạ đường huyết (thường xảy ra vào ban đêm) kích hoạt cơ thể giải phóng các hormone điều hòa ngược, dẫn đến tình trạng tăng đường huyết phản ứng vào buổi sáng.

Cơ chế

• Xảy ra khi liều insulin nền quá cao → hạ đường huyết lúc 2–3 AM.
• Cơ thể phản ứng bằng cách tăng hormone đối kháng insulin → làm đường huyết bật lên cao buổi sáng.

Đặc điểm

• Đường huyết giảm sâu ban đêm, sau đó tăng bật ngược.
• Có thể có triệu chứng: mệt, ác mộng, đổ mồ hôi, nhịp nhanh.
• Hiện nay ít gặp hơn do sử dụng basal analog ổn định (glargine, degludec).

Xử trí

• Giảm liều insulin nền/mũi tối 10–20%
• Ăn nhẹ trước khi ngủ (nếu cần)
• Kiểm tra đường huyết 2–3 AM để xác nhận
• Điều chỉnh basal theo CGM nếu có

3. Cách phân biệt Dawn Phenomenon vs Somogyi Effect trong thực hành lâm sàng

Phương pháp 1: Đo đường huyết lúc 2–3 AM

• Thấp (<70 mg/dL) → Somogyi
• Bình thường hoặc cao → Dawn phenomenon

Phương pháp 2: Dùng CGM

Xem biểu đồ:

• Somogyi: đường huyết giảm sâu ban đêm → tăng bật ngược.
• Dawn: tăng nhẹ, từ từ, không có hạ đường huyết đêm.

Phương pháp 3: Thử chỉnh liều insulin

• Giảm liều insulin nền basal mà đường sáng giảm → Somogyi
• Tăng liều insulin nền basal mà đường sáng cải thiện → Dawn

4. Khi nào nghi ngờ Somogyi?

• BN hay hạ đường huyết ban đêm
• Thức dậy với:
  • Nhức đầu
  • Mệt, run
  • Ác mộng
• Đường sáng cao dù bữa tối không nhiều carb
• Đang dùng insulin nền liều cao

5. Khi nào nghi ngờ Dawn phenomenon?

• Đường huyết sáng cao kéo dài dù insulin nền phù hợp
• CGM cho thấy xu hướng tăng từ 3–6 AM
• Không hạ đường huyết ban đêm
• Dùng bơm insulin và basal đang ở mức thấp

Tóm tắt

Dawn = tăng sáng do hormone

👉 Xử trí: Tăng basal / đổi loại / đổi giờ tiêm

Somogyi = rebound sau hạ đường huyết đêm

👉 Xử trí: Giảm basal / ăn nhẹ trước ngủ

LƯU Ý: Nội dung trong bài viết chỉ nhằm mục đích cung cấp thông tin y khoa và không thay thế cho tư vấn, chẩn đoán hoặc điều trị y khoa. Vui lòng tham khảo ý kiến bác sĩ chuyên khoa trước khi áp dụng.