DKA – Nhiễm Toan Ceton do Đái Tháo Đường – Hiểu Để Phòng Ngừa Biến Chứng Nguy Hiểm

🔍 DKA là gì?

DKA (Diabetic Ketoacidosis) hay nhiễm toan ceton do đái tháo đường là một biến chứng cấp tính, nguy hiểm tính mạng, xảy ra khi cơ thể thiếu hụt insulin trầm trọng.
Khi đó, cơ thể không thể sử dụng glucose để tạo năng lượng và bắt đầu đốt cháy chất béo, tạo ra các thể ceton (ketones) – những hợp chất có tính acid cao.

Khi lượng ceton trong máu tăng quá mức, máu trở nên toan hóa, gây rối loạn chuyển hóa nghiêm trọng, ảnh hưởng đến toàn cơ thể.

🧬 DKA Hình Thành Như Thế Nào Trong Cơ Thể?

Để hiểu DKA (Diabetic Ketoacidosis – nhiễm toan ceton do đái tháo đường) hình thành, ta cần nắm vai trò của insulin – hormone giúp đưa glucose (đường) từ máu vào tế bào để tạo năng lượng.

1️⃣ Khi insulin bị thiếu hoặc không hoạt động hiệu quả

• Ở người bình thường, insulin mở “cánh cửa” cho glucose đi vào tế bào.
• Khi thiếu insulin, “cánh cửa” đó bị khóa, khiến glucose tích tụ trong máu → đường huyết tăng cao.
• Mặc dù máu chứa rất nhiều đường, tế bào vẫn “đói năng lượng” vì không sử dụng được glucose.

2️⃣ Cơ thể phản ứng bằng cách phân hủy chất béo

Để sống sót, cơ thể chuyển sang đốt cháy mỡ (lipolysis) để tạo năng lượng thay thế.
Tuy nhiên, quá trình này sinh ra các thể ceton (ketone bodies) – gồm:

• Acetoacetate
• Beta-hydroxybutyrate
• Acetone

3️⃣ Tăng ceton trong máu → gây toan hóa

• Ceton có tính acid mạnh, làm giảm pH máu.
• Khi nồng độ ceton tăng cao, máu trở nên toan hóa (acidic) – đây chính là DKA.

4️⃣ Thận cố gắng thải ceton qua nước tiểu

• Thận hoạt động liên tục để thải bớt đường và ceton ra ngoài.
• Điều này khiến cơ thể mất nước, mất natri, kali và các điện giải khác.
• Khi mất nước nặng, máu đặc lại, tuần hoàn kém → tình trạng toan hóa càng nặng thêm.

5️⃣ Kết quả cuối cùng: Toan chuyển hóa nghiêm trọng

• pH máu giảm <7.3
• Bicarbonate giảm <18 mEq/L
• Ceton máu và đường huyết đều tăng cao

➡️ Nếu không điều trị kịp thời, người bệnh có thể mất ý thức, hôn mê, thậm chí tử vong.

❓ Tại Sao DKA Lại Xuất Hiện?

DKA không tự nhiên xảy ra. Nó là kết quả của sự thiếu hụt insulin cấp tính hoặc sự tăng nhu cầu insulin trong cơ thể.

Các nguyên nhân chính gây toan hóa máu do ceton

1. Bỏ liều hoặc quên tiêm insulin

Đây là nguyên nhân phổ biến nhất.
Chỉ cần bỏ 1–2 liều insulin ở người đái tháo đường type 1, cơ thể đã rơi vào trạng thái thiếu insulin nghiêm trọng, kích hoạt chuỗi phản ứng tạo ceton.

2. Nhiễm trùng

Nhiễm trùng (như viêm phổi, nhiễm trùng tiểu, viêm mô tế bào, v.v.) làm tăng tiết hormone stress (cortisol, adrenaline, glucagon).
Các hormone này chống lại tác dụng của insulin, khiến đường huyết tăng và ceton sinh ra nhiều hơn.

3. Căng thẳng thể chất hoặc tinh thần

Phẫu thuật, chấn thương, nhồi máu cơ tim hoặc stress nặng đều khiến cơ thể “tăng nhu cầu insulin”, trong khi lượng insulin tiêm vào có thể không đủ.

4. Chẩn đoán tiểu đường lần đầu (chưa biết bệnh)

Nhiều người chỉ phát hiện mình bị tiểu đường type 1 sau khi nhập viện vì DKA, do cơ thể không còn sản xuất insulin tự nhiên.

5. Một số thuốc

Corticosteroid, thuốc lợi tiểu, hoặc thuốc kích thích có thể làm tăng đường huyết, dẫn đến khởi phát DKA.

⚠️ Triệu chứng nhận biết sớm DKA

Triệu chứng	Giải thích
Đường huyết tăng cao (>13.9 mmol/L hoặc >250 mg/dL)	Do thiếu insulin
Khát nước, tiểu nhiều	Cơ thể cố gắng thải bỏ glucose qua nước tiểu, lợi tiểu thẩm thấu.
Buồn nôn, nôn, đau bụng	Do tăng ceton trong máu
Thở nhanh sâu (Kussmaul)	Cơ thể bù trừ bằng cách tăng thải CO₂
Hơi thở mùi trái cây hoặc acetone	Dấu hiệu điển hình của ceton
Mệt mỏi, lú lẫn, có thể hôn mê	Do mất nước và toan hóa máu

💉 Cách Điều Trị DKA – Nhiễm toan ceton do đái tháo đường

Điều trị DKA là cấp cứu nội khoa, phải thực hiện tại bệnh viện, thường tại phòng hồi sức tích cực (ICU).

1️⃣ Bù dịch (Fluid Replacement)

• Mục tiêu đầu tiên là bù nước nhanh để cải thiện tuần hoàn, huyết áp và thận.
• Sử dụng NaCl 0.9% (nước muối sinh lý) trong 1–2 giờ đầu.
• Sau đó điều chỉnh loại dịch dựa vào nồng độ natri và đường huyết.

2️⃣ Truyền insulin tĩnh mạch

• Dùng insulin regular truyền nhỏ giọt liên tục (0.1 đơn vị/kg/giờ).
• Insulin giúp đưa glucose vào tế bào, ngừng sinh ceton, và giảm đường huyết từ từ (không quá nhanh để tránh phù não).

3️⃣ Bổ sung điện giải (đặc biệt là Kali)

• Khi insulin bắt đầu hoạt động, kali từ máu sẽ đi vào tế bào → dễ gây hạ kali máu.
• Vì vậy, cần theo dõi kali liên tục và bổ sung kịp thời để tránh loạn nhịp tim hoặc ngừng tim.

4️⃣ Điều trị nguyên nhân gốc

• Nếu do nhiễm trùng, dùng kháng sinh sớm.
• Nếu do bỏ liều insulin, cần tư vấn lại cách tự tiêm và theo dõi đường huyết.
• Nếu do stress, phẫu thuật, nhồi máu, phải điều trị song song tình trạng đó.

5️⃣ Theo dõi sát trong suốt quá trình

• Đo đường huyết, ceton máu, pH máu, điện giải mỗi 1–2 giờ.
• Chỉ chuyển sang tiêm insulin dưới da khi:
  • Bệnh nhân tỉnh táo,
  • Có thể ăn uống,
  • pH máu >7.3,
  • Ceton âm tính hoặc giảm rõ rệt.

🛡️ Cách Phòng Ngừa DKA Hiệu Quả

• Tuân thủ nghiêm ngặt phác đồ insulin, không bỏ liều.
• Kiểm tra đường huyết và ceton tại nhà, đặc biệt khi bị ốm hoặc stress.
• Tăng lượng nước uống khi đường huyết cao.
• Giữ thuốc insulin ở nhiệt độ đúng, tránh hỏng mất tác dụng.
• Khám định kỳ để điều chỉnh liều insulin phù hợp.
• Khi có dấu hiệu buồn nôn, thở nhanh, hơi thở mùi acetone, cần đến bệnh viện ngay.

➡️ Kết quả: Người bệnh mệt mỏi, khát nước, thở nhanh sâu, buồn nôn, lú lẫn, thậm chí hôn mê nếu không điều trị kịp thời.

✅ Kết luận

DKA là biến chứng cấp cứu nguy hiểm nhưng có thể phòng ngừa được.
Việc tuân thủ điều trị, theo dõi đường huyết, bổ sung đủ nước và insulin đúng liều là chìa khóa để tránh DKA.
Người bệnh tiểu đường nên trang bị kiến thức và nhận biết sớm các triệu chứng để xử trí kịp thời.

THAM KHẢO: Diabetic ketoacidosis